ย้อนไปเมื่อ ปีพุทธศักราช 2395  ท้าวสุรนารี หรือคุณย่าโม ถึงแก่อสัญกรรม ตอนอายุ 81 ปี  เจ้าพระยามหิศราธิบดี ผู้เป็นสวามี ได้ฌาปนกิจศพ และสร้างเจดีย์บรรจุอัฐิไว้ ณ วัดศาลาลอย ซึ่งท้าวสุรนารีได้สร้างไว้ เมื่อเวลาผ่านไปเจดีย์ชำรุดลง พลตรีเจ้าพระยาสิงหเสนี (สอาด สิงหเสนี) ครั้นเมื่อยังเป็น พระยาประสิทธิศัลการ ข้าหลวงเทศาภิบาล ผู้สำเร็จราชการเมืองนครราชสีมา องคมนตรี และรัฐมนตรี ได้บริจาคทรัพย์สร้างกู่ขนาดเล็ก บรรจุพระอัฐิท้าวสุรนารีขี้นใหม่ที่วัดกลาง (วัดพระนารายณ์มหาราช) สร้างเสร็จเมื่อวันที่ 7 มิถุนายน ร.ศ.118 (พ.ศ.2442)

ต่อมากู่นั้นได้ทรุดโทรมลงมาอีก อีกทั้งยังอยู่ในที่แคบ ไม่สมเกียรติ พระยากำธรพายัพทิศ (ดิส อินทรโสฬส) ผู้ว่าราชการจังหวัดนครราชสีมา นายพันเอกพระเริงรุกปัจจามิตร (ทอง รักสงบ) ผู้บังคับการมณฑลทหารบกที่ 5 พร้อมด้วยข้าราชการ และประชาชนชาวนครราชสีมา ได้พร้อมใจกันสร้างอนุสาวรีย์ท้าวสุรนารีด้วยสัมฤทธิ์ ซึ่งทางกรมศิลปากรได้มอบให้ ศาสตราจารย์ ศิลป์ พีระศรี เป็นผู้ออกแบบร่วมกับ พระเทวาภินิมมิตร (ฉาย เทียมศิลปไชย) ประติมากรเลื่องชื่อในสมัย จอมพล ป. พิบูลสงคราม ทั้งนี้ได้อัญเชิญอัฐิ ของท่านนำมาบรรจุไว้ที่ฐานรองรับ และประดิษฐานไว้ ณ ที่หน้าประตูชุมพล

อนุสาวรีย์หล่อด้วยทองแดงรมดำ สูง 1.85 เมตร หนัก 325 กิโลกรัม ตั้งอยู่บนฐานไพที สี่เหลี่ยมย่อมุมไม้สิบสองซึ่งบรรจุอัฐิของท่าน แต่งกายด้วยเครื่องยศพระราชทาน ในท่ายืน มือขวากุมดาบ ปลายดาบจรดพื้น มือซ้ายท้าวสะเอว หันหน้าไปทางทิศตะวันตก ซึ่งเป็นทิศที่ตั้งของกรุงเทพมหานคร นับเป็นอนุสาวรีย์ของสามัญชนสตรี คนแรกของประเทศ เริ่มก่อสร้างในปี 2476 แล้วเสร็จ และ มีพิธีเปิดอนุสาวรีย์เมื่อวันที่ 15 มกราคม พ.ศ.2477

 

 

และมีการทำพิธีอัญเชิญรูปอนุสาวรีย์ย่าโม ขึ้นประดิษฐานบนแท่นฐานใหม่ เมื่อวันที่ 29 พฤศจิกายน 2510 มีการจัดงานมหรสพการแสดงเฉลิมฉลองอนุสาวรีย์ ในวันที่ 30 พฤศจิกายน และวันที่ 1 ธันวาคม 2510

ในพิธีอัญเชิญอนุสาวรีย์ท่านท้าวสุรนารี ขึ้นประดิษฐาน ณ แท่นฐานใหม่นี้ ได้จัดขบวนแห่อย่างสมเกียรติ มีพิธีบวงสรวง มีการร้องเพลงราชสีมา เทอดเกียรติท่านท้าวสุรนารี และมีการแสดงกระบี่กระบอง อันเป็นการต่อสู้ในสมัยของท่าน มีพระสงฆ์ 16 รูปจาก 9 วัด สวดพุทธมนต์เย็น และถวายภัตตาหารเช้า กับมีมหรสพหลายอย่างเฉลิมฉลองรวม 3 วัน นับตั้งแต่วันที่ 29 พฤศจิกายน 2510 ถึงวันที่ 1 ธันวาคม 2510

 

ในพิธีบวงสรวง ผู้ทำหน้าที่พราหมณ์ ได้จัดเครื่องสังเวยครบถ้วน ได้อ่านโองการชุมนุมทวยเทพเทวา ตลอดสิ่งศักดิ์สิทธิ์ทั้งหลายให้มาช่วยดลบันดาล และอันเชิญดวงวิญญาณท่านท้าวสุรนารี ให้มาช่วยคุ้มครองป้องกันรักษา ประชาชนชาวนครราชสีมา ประชาชนชาวไทย และประเทศชาติบ้านเมือง ให้มีแต่ความเจริญก้าวหน้า ร่มเย็นเป็นสุขและปราศจากภัยพิบัติ ด้วยประการทั้งปวงตลอดไป